संसारका कुनै पनि एकीकरण निर्विवाद र निर्विकल्प बनेका छैनन् । पृथ्वीनारायण शाहद्वारा गरिएको नेपाल एकीकरणका क्रममा भएका भनिएका अपवादस्वरूपका त्रुटि र कमजोरी उछालेर राष्ट्रनिर्माणको अभियानलाई मानमर्दन गर्नु उचित होइन । पृथ्वीनारायण राजकुलमा जन्मेको र राजा भएकै कारण सम्मान र तारिफयोग्य पात्र बनेका होइनन् । उनले गरेको ऐतिहासिक योगदानलाई छायाँमा पार्ने प्रयास गरिनु धरातलीय यथार्थमाथि आँखा चिम्लनुसरह हो ।

जित्नेले आफूअनुकूल केही प्रभाव, छाप र निर्णय गराउने स्वाभाविक प्रक्रियालाई तत्कालीन चेतनाको आँखाबाट पनि अस्वाभाविक प्रभुत्व जमाएको भनेर आरोप लगाउने ठाउँ इतिहासमा कहीँकतै भेटिँदैन ।यद्दपि आजको चेतना र राजनीतिक दर्शनले पृथ्वीनारायणको नेपाल एकीकरणबारे आलोचनात्मक विमर्श गर्न चाहन्छ l जुन स्वाभाविक पनि छ l आजको चेतनाले अप्रश्नीय कोही र कुनै विषय नहुने हुनाले प्रश्नलाई स्वाभाविक मान्दछ l तथापि पृथ्वीनारायण शाहले बाँचेको युग र परिस्थति अनुसार इतिहासको व्याख्या, विश्लेषण र मूल्याङ्कन गरियो भने बढी न्यायिक होला l हरेक समयको चिन्तन, सोच शैली र व्याहारिक तथ्य सोही समाजको तत्कालीन समाज संस्कृति,मनोविज्ञानमा र धरातलीय यथार्थ र आवश्यकतामा आधारित हुन्छ l 

पृथ्वीनारायण शाह बारे पूर्व प्रधानमन्त्री डा. बाबुराम भट्टराई लेख्छन् :'पृथ्वीनारायण शाहलाई वस्तुपरक ढंगले बुझ्न हालै प्रकाशित प्रसिद्ध इतिहासकार महेशराज पन्तका विभिन्न कालखण्डमा लेखिएका रचनाहरू र पृथ्वीनारायण शाहको चर्चित 'दीव्योपदेश' को संकलन "पृथ्वीनारायण शाह: नायक, प्रतिनायक अनि नायकदेशीय" निकै उपयोगी लाग्यो। खासगरी पछिल्लो चरणमा मडारिदो भूराजनीतिक भुँमरी र राष्ट्रिय अर्थतन्त्रको बढ्दो परनिर्भरताको सन्दर्भमा नेपालले लिनुपर्ने नीतिवारे अढाइ सय वर्ष पहिलेका पृथ्वीनारायण शाहको अन्तरदृष्टि निकै सान्दर्भिक हुनसक्छ। स्मरण रहोस्, कुनै पनि व्यक्तिका गुण र दोष दुवै हुन्छन्। हामीले कसैका कमजोरीको विरोध गर्दा उसका राम्रा कुरालाई अनुसरण गर्न वा त्यसबाट सिक्न हिच्किचाउनु हुन्न।
 

देश बनाउन कसै न कसैको महìवाकाङ्क्षी योजना साहस, सङ्कल्प र दूरदर्शिता चाहिन्छ । पृथ्वीनारायण दूरदर्शी राजा मात्रै होइन लडाकु राजनीतिज्ञ पनि थिए । उनको सम्मान नेपालकै सम्मान हो । पृथ्वीनारायण दार्शनिक राजा हुन् । नेपालको स्वाभिमान, स्वावलम्बन र सार्वभौमसत्ता निर्माणार्थ उनले जे  जे गरे त्यो अविस्मरणीय छ । पृथ्वीनारायणका दिव्योपदेशबाट अर्थशास्त्र, दर्शनशास्त्र, न्यायशास्त्र, समाजशास्त्र, व्यवस्थापनशास्त्र, कूटनीतिशास्त्र र राजनीतिशास्त्रका ठेलीका ठेली निर्माण गर्न सकिन्छ, उनको विचारलाई आजको सन्दर्भमा  परिमार्जन गरेर ज्ञान विज्ञान र दर्शनलाई अरू फराकिलो बनाएर विश्वलाई बाँड्न सकिन्छ । अहिले पनि पनि उनका उपदेश अप्रासंगिक लाग्दैन l हाम्रो भौगोलिक र राजनीतिक अवस्थितिले हाम्रो अवस्था चित्रण गर्छ l हामीले हाम्रो धरातलीय यथार्थलाई मनन गरेर घरेलु र वैदेशिक नीति अख्तियार गर्नु पर्छ नकि कुनै लहड र आवेशमा ? जसलाई शाहको उपदेशमा प्रतिबिम्बित गरिएको छ l 

अग्रजलाई सम्झनु अनुजको कर्तव्य हो, आफ्नो अस्तित्व पनि भोलि अनुजले अनुसरण गरोस् भन्ने चाह हो पुस २७ । पृथ्वी जयन्ती र राष्ट्रिय एकता दिवस विगत केही वर्षदेखि छायाँ र विवादमा छ । राज्यका तर्फबाट औपचारिक बिदा दिन छोडिएपछि पृथ्वीनारायणको योगदान र गरिमामा अनेकन कोणबाट बहस र छलफल भएका छन् । राज्यले गणतान्त्रिक प्रणाली अवलम्बन गरेपछि पूर्वराजाका रूपमा मात्रै हेरेर पृथ्वीनारायणको योगदानको मूल्याङ्कन हुनसक्दैन । बिदा दिएर फगत औपचारिकता मात्रै निभाउनु र कसैको योगदान, गौरव र पुरुषार्थप्रति अनुगृहित हुनु होइन । राज्यले दिने औपचारिक बिदा भन्दा ठूलो कुरा सम्मानको संस्कृति हो । पूर्वजप्रति कृतज्ञ हुने असल मान्यता र परम्पराबाट कतै हामी भाग्दै त छैनौँ ? धर्म, संस्कृति र परम्पराले सिकाएका असल कुरा बिर्सेर गलत
बाटो हिँडिरहेका त छैनौँ ? सरकारले २०७९ देखि फेरि राज्यको तर्फबाट पृथ्वीजयन्तीको दिन औपचारिक बिदा दिने थालनी गरेको छ l तथापि बिदा मात्र दिनु र राज्यलाई काम गर्ने समय रचनात्मक भएर खट्ने समयमा बिदा घोषणा गर्ने संस्कृति घातक छ l बिदा दिनु सम्मान होइन l दिवस घोषणा गर्नु र सो दिवसको महत्त्व अनुकुल कम्तिमा वर्षमा एक दिन भए पनि समर्पित भएर काम गर्नु दिवसको सम्मान हो l 

नेपाल राज्यको एकीकरण तत्कालीन आवश्यकता र औचित्यका आधारमा सही थियो भन्ने प्रमाण र आधार जुटाउनै आवश्यक छैन । सिङ्गो मुलुक, पहिचान र अस्तित्व नै प्रमाण हो । बहुआयामिक र कुशल रणनीतिक खुबीका पृथ्वीनारायण चतुर र समय परिस्थितिको आँकलन गर्ने व्यक्ति थिए । आजको युगचेतनाका दृष्टिकोणबाट तत्कालीन समयका कतिपय ज्यादती सह्य देखिँदैन तर प्राप्त उपलब्धि पछाडिका केही कमजोरी र त्रुटिलाई आजको परिवेशसँग दाँजेर हेर्न मिल्दैन । विश्व परिस्थिति नै युद्धमय थियो । एकीकरणको वस्तुगत आधार पनि युद्धमय विश्वमा आफ्नो अस्तित्व कायम राख्न बलियो भएर बस्नुपर्ने थियो । ससाना टुक्रे राज्य सधैँ एकापसमा टकराएर बस्नुपर्ने सधैँ भय, अन्योल र युद्धमा जीवन व्यतित गर्नुपर्ने त्यो समाजको मनोविज्ञान पृथ्वीनारायणले बुझ्नुभएको थियो । अत: कमजोरीका बाबजुद राज्य एकीकरण  अनावश्यक भनेर तर्क गर्न कसैले सक्दैन l 

बेलायतको बढ्दो सैन्यशक्तिको त्रास र उन्माद विश्वभर व्याप्त थियो । रुस–पर्सिया युद्ध, अङ्ग्रेज–स्पेनिस यद्ध, रुस– टर्कीबीचको भयङ्कर र घमासान लडाइँ, चीनका प्रभावशाली सिंग लंग वादशाहको राज्य विस्तारको अभियान, हिन्दुस्तानमा मुगलको दयनीय स्थितिले पनि नेपाल बलियो भएर बस्नुपर्ने अवस्था थियो । त्यसैले पनि नेपाल राज्य एक बनाउने अभियान औचित्यपूर्ण र तर्कसङ्गत थियो ।

हिमवत् खण्डभित्रको मौलिकता कायम राख्न, आफ्नो छुट्टै अस्तित्व जोगाउन पृथ्वीनारायण शाहले जे जसरी काम गरे  त्यो समयसापेक्ष सामयिक थियो । तत्कालीन परिस्थितिको उपज र बाध्यतालाई लिएर आज पृथ्वीनारायण विस्तारवादी र मिचाह राजा भन्नु तर्कसङ्गत होइन । आजको प्रजातान्त्रिक युग चेत र तत्कालीन चेतलाई सँगै राखेर दाँज्न सकिन्न÷मिल्दैन । सत्य समय सापेक्ष हुन्छ l अब हामी विगतको बाटो हिंडेर विगत तिर नै फर्कन सक्दैनौ l नेपाललाई विभक्त र विभाजनमा गएको हेर्न ठिक मान्दैनौ l 

युद्धका क्रममा पृथ्वीनारायणबाट पनि कमजोरी भए होलान् । विश्वको इतिहासमा युद्धबिना कुन राज्यको निर्माण र विस्तार सम्भव भएको थियो ? बिर्सन नहुने तथ्य युद्धका क्रममा प्रतिशोध र बदला लिने क्रममा केही नाजायज युद्धविरोधी गतिविधि पनि भएका हुन सक्छन् । जसलाई विस्मृतिमा राख्नुको विकल्प हुन्न । युद्द आफैमा नियमको विरुद्द हुन्छ l युद्दको नियम भए पनि मानिन्न l  पृथ्वीनारायणले राज्यको मात्र एकीकरण गरेनन्, बिजेता राज्य गोर्खालाई नेपाल राज्यमा विलय गरेर ठूलो छाती भएको पुष्टिसमेत गरे, यस विषयमा अनेक कोणबाट तर्क र बहस गर्न सकिन्छ तर विगतमा फर्कन सकिन्न र युद्दको कारण एकीकरण भयो म मान्दिन भन्न मिल्दैन l

संसारकै प्राचीन सभ्यता संस्कृति भावनाको एकीकृत रूप हो आजको विश्व । त्यसकै अविछिन्नताको एक अंश हो नेपाल । नेतृत्वका नायक पृथ्वीनारायण थिए भने सहनायक बिसे नगर्ची, विखासिंह विश्वकर्मालगायत हाम्रा वीर पुर्खा र सिपाही भएको तथ्य पनि जीवन्त छ । बहादुर शाह पनि नेपाल एकीकरणको सवालमा बिर्सन नहुने नाम हो l पृथ्वीनारायणले आफ्ना कालजयी दिव्योपदेशमार्फत समाजको राजनीति, अर्थनीति, परराष्ट्रनीति, सांस्कृतिक, धार्मिक मूल्य र मान्यता कसरी सञ्चालित हुनुपर्छ भन्ने सिद्धान्तलाई सरलीकृति गरेका थिए । पृथ्वी नारायणको सिद्धान्तको पदचापमा हिंड्न सके नेपालको दीर्घकालीन हित त्यहीं छ l 

कार्ल माक्र्सभन्दा पनि जेठा, अब्राहम लिङ्कनभन्दा पनि पहिलेका, महात्मा गान्धीभन्दा पनि अघिका पृथ्वीनारायणको परिचय र परिधि आफ्नै भूमिमा पनि खुम्च्याउने÷विवादित बनाउने विषयले हामी सही गन्तव्यमा पुग्दैनौँ । बुद्धपछिको महान् सपूत पृथ्वीनारायण हाम्रो देशका निधि हुन् । आजपर्यन्त उनका दिव्योपदेश उत्तिकै सान्दर्भिक र अवस्थितिअनुकूल छन् । पृथ्वीनारायणका विचार र दर्शन संसारका अरू दर्शन र विचारभन्दा कम दमदार छैनन् । सधैँ उपयोगी र सारगर्भित छन् । सानो, साँघुरो र सीमित स्वार्थको घेराभन्दा माथि उठेर हेर्ने हो भने तत्कालीन परिस्थितिमा पनि कति उच्च सोच, गहन दार्शनिक भनाइ र समयसापेक्ष दूरदर्शिता प्रदर्शन भएको पाइन्छ, दिव्य उपदेशको अध्ययन मनन् र चिन्तन गर्दा स्पष्ट हुन्छ l पृथ्वी नारायण शाहले स्वाभिमान,स्वाधीन अनि आत्मनिर्भर राष्ट्रको लागि सुझाएका उपदेश भरिलो राष्ट्रवाद प्रेरित भनाइहरु हुन् l 

पृथ्वीनारायणलाई एउटा राजाको रूपमा मात्र हेर्ने बुझ्ने चेष्टा उचित छैन । राजा नै भएर पनि सही काम गर्दा आरोपित र दण्डित हुनुपर्ने कारण हुँदैन । पृथ्वीनारायणको सट्टा यो हिमवत् खण्डभित्रको तत्कालीन जुन राजा राजौटाले नेपाल एकीकरण गरेको भए पनि राष्ट्रनिर्माता मान्न हामीलाई अप्ठ्यारो हुने थिएन । काम र गुनको मूल्याङ्कन गर्ने परिपाटी होस् भन्ने मात्र नेपालीले चाहेको हो । राष्ट्रनिर्माता भयो, कुन कुल वंश परम्पराले त्यसको नेतृत्व लियो भन्ने ठूलो कुरा भएन, कसले राष्ट्र निर्माण ग-यो त्यो मूल्यवान विषय हो । आफ्नो देश बनाउने राष्ट्र निर्माताको अवमूल्यन गरेर कुनै पनि देश बनेको उदाहरण छैन । सम्मानका नाममा राज्यलाई भार पर्ने गरी बिदा दिने हैन सिर्जनात्मक, रचनात्मक कार्य गरेर व्यक्तिको सम्मान गर्ने परम्पराको थालनी गर्नुपर्छ राज्यले । राज्यले औपचारिक रूपमा २७ पुस २००९ देखि राष्ट्रिय एकता दिवस मनाउन योगी नरहरिनाथले गरेको सङ्कल्प सराहनीय छ ।

देशको जग बसाल्ने परमपरागत धर्म,संस्कृति र धरोहरको रक्षा नै भावनात्मक एकताको सेतु हो । नेपाली स्वाधीनता जोगाउन स्थानीय परम्पराको रक्षाको नीति थियो । चार जात छत्तीस वर्णको साझा फूलबारीका रूपमा देशलाई चित्रित गरी सबैको अपनत्व पृथ्वीनारायणले स्वीकार गर्नुभएको थियो । युगपुरुषको गहन सोच र व्यवस्थापकीय क्षमता उहाँका उपदेशमार्फत प्राप्त विचार र दर्शन आज पनि उत्तिकै मननयोग्य छन् ।हिन्दु धर्म मान्ने राजा भएको कारण उनले अन्य धर्मालम्बीलाई पनि हिन्दु धर्म मान्न बाध्य परेका कतिपय घटना र प्रसंग भने उचित होइनन् l त्यसको वस्तुनिष्ठ समीक्षा जरुरी छ l अतिरन्जना दुवै पक्षको ग्राह्य छैन l 

नेपालको हकमा पनि पुस २७ लाई राष्ट्रिय एकता दिवस र पृथ्वीजयन्ती मनाउने राजनीतिक, ऐतिहासिक, दार्शनिक र प्रामाणिक आधार तथ्य र नजिरहरू छन् । १७७९ मा जन्मेर २० वर्षको उमेरमा १७९९ मा राजा भएका पृथ्वीनारायण पूरै शासन अवधि ३२ वर्ष नेपाल एकीकरणको योजना र लडाइँमै तल्लीन हुनुभयो । ५२ वर्षको अल्पायुमा नुवाकोटको देवीघाटमा १८३१ मा उहाँको निधन भयो । निधन भएको ४२ वर्षपछि सुगौली सन्धि (१८७२) नहुन्जेल नेपाल एकीकरणको प्रयास उहाँका छोरा र बुहारी तथा नातिको नेतृत्वमा नेपाली जनताको साथ समर्थन र बलिदानीमा चलिरह्यो ।नेपाल एकीकरणको नेतृत्व राजा भएको हुनाले पृथ्वीनारायण शाहको थियो तर लडने आम नेपालीका पूर्खा हुन् l अग्रज हुन् l पृथ्वीनारायणको अवमूल्यन गर्ने नाममा नेपाल एकीकरणको लागि योगदान दिने विषे नगर्ची लगायत तमाम वीर पुर्खाको अपमान नगरौ l इतिहास हिजो हिंडेर आएको बाटो हो l विगतलाई अब घृणा गरेर, प्रतिशोध राखेर होइन, विगतबाट सिकेर वर्तमान र भविष्यमा सतर्कता अपनाउनु पर्छ l कुनै पनि जाति, धर्म सम्प्रदायलाई निर्वाध आफ्नो स्वतन्त्रताको उपभोग गर्न दिएर अगाडि जानु नै उत्तम तरिका हो l 

पृथ्वी जयन्ती मनाउने र उनलाई सम्मान गर्ने मामलामा कोही राजावादी हुनु पर्दैन l नेपालवादी भए पुग्छ l पृथ्वीनारायणको समर्थन र सम्मान गर्नु भनेको राजतन्त्र र निरङ्कुश राजाहरू र तिनका भाइ भारदारको समर्थन गर्नु होइन् न राजतन्त्र पुनर्स्थापनाको पक्षमा देखिनु नै हो ? 'प्रजा मोटा भया दरबार बलियो हुन्छ भन्ने भाष्यलाई उनका उत्तराधिकारीहरूले चरितार्थ गर्न सकेका भए राजतन्त्र नेपालको लागि इतिहासको विषय नबन्न पनि सक्थ्यो l