लोकतान्त्रिक गणतन्त्र विश्वमा अभ्यास गरिएको प्रजातान्त्रिक व्यस्थाको उत्तम नमुना मानिन्छ l जनतालाई सर्वेसर्वा र सार्वभौम ठान्ने र जनताले मतदानद्वारा गर्ने फैसलालाई सर्वाधिक महत्व दिने व्यवस्था लोकतान्त्रिक गणतन्त्र भन्ने आम विश्वास छ l गणतन्त्रमा कोही जन्मजात शासक,राजा र विशेशाधिकार प्राप्त व्यक्ति हुँदैंन l राज्यको उच्च निकायमा पुग्ने हक सबै नागरिकको लागि खुला गरिएको हुन्छ l स्वतन्त्रता समता र मर्यादा कसैको पनि तलमाथि नहुने व्यवस्था लोकतान्त्रिक गणतन्त्र हो l 

जन्मले कोही पनि व्यक्ति प्राधिकार बन्ने परिपाटीको अन्त्य गरी योग्यता र क्षमताले जोसुकैलाई जहा सुकै पुग्ने मार्ग प्रसस्त गरिएको व्यवस्था हुनुको अर्थमा गणतन्त्र प्रगतिशील,उदार र क्षमतावानको लागि प्रतिष्पर्धाको माध्यमबाट छानिन पाउने उचित परिपाटी भएको राज्यसंचालनको राजनीतिक प्रणाली हो l गणतन्त्रमा पछाडि पारिएक सीमान्तकृत नागरिक, महिला, मुश्लिम, मधेशी, दलित, अपांग, पिछडिएको भूगोललगायत राज्यको मूलप्रवाहमा जानबाट रोकिएकालाई समेत समावेशी र समानुपातिक प्रणाली अन्तर्गत प्रतिनिधित्व गराएर यो राज्य हामी सबैको हो l 

सबैलाई समान अवसर छ l अवसर नहुनेको हकमा पनि अवसर आउँदैछ / आउँछ भन्ने विश्वासका साथ यो प्रणालीप्रति भरोषा प्रदान गरिन्छ l जुनसुकै विचार, वाद, सिद्दान्त, धर्म र संस्कृतिको पनि निर्वाध उपभोग गर्ने वातावरण तयार गरिन्छ l बहुमतले शासन गर्ने र अल्पमतको कदर सहित यथायोग्य स्थान विशेष उपलब्ध गराएर राज्यको शासन प्रणालीसँग सबैलाई आवद्द गराउनु गणतन्त्रको सौन्दर्य भनिन्छ l यी यावत विशेषताका कारण गणतन्त्र आजसम्म अभ्यास गरिएको र विकास गरिएको राजनीतिक प्रणालीमा उत्तम व्यवस्था रहेको बुझिन्छ l हरेकको हरेक स्वतन्त्रताको मानक र प्रवर्तक गणतन्त्र हो l 

कुनै पनि व्यवस्था आफैमा साध्य होइन साधन हो l जसको पुष्टि संसारभर गरिएका विभिन्न व्यवस्था र तिनको सफलता र असफलताको माध्यमबाट मापन गर्न सकिन्छ l राम्रो मानिएका र नराम्रो भनिएका दुवै व्यवस्था संसारमा सफल र असफल छन् l 

कतै राजतन्त्र सफल छ कतै गणतन्त्र ? कतै धर्मतन्त्र सफल छ कतै असफल ? कतै उदारवाद त कतै पुँजीवाद ? कतै साम्यवाद सफल छ कतै, समाजवाद l कतै साम्यवादको महाविजोग छ कतै प्रजातान्त्रिक भनिने मुलुकमा प्रजातन्त्रको चीर हरण भैरहेको छ l यसर्थ व्यवस्था आफै केही होइन l यद्दपि विश्वका प्राय मुलुकमा देश बन्ने प्रारम्भिक समयदेखि अभ्यास गरिएको राजतन्त्र आज करिब तीन दर्जन मुलुकमा मात्रै रहेको र आफ्नो मूलभूत चरित्र गुमाएर परिस्कृत रूपमा चलेको छ l कुनै पनि प्रणालीको अभ्यास, व्यवस्था संचालन गर्ने संचालक राजनीति चलाउने नेतागणको क्षमतामा पनि व्यवस्था उत्कृष्ट र निकृष्ट हुन्छ भन्ने संसारिक थुप्रै अनुभव उदाहारण र प्रमाणहरू छन् l 

१० वर्षे जनयुद्द र १९ दिने जनान्दोलन २०६२/२०६३ को महान उपलब्धिको रूपमा हाल विध्यमान गणतन्त्रलाई लिइन्छ l गणतन्त्र सामान्य राजनीतिक उपलब्धी होइन l विश्वमा चलेको पाँच हजार वर्ष देखिको राजतन्त्रको अन्त्य र नेपालमा पृथ्वीनारायण शाहको वंशको २३७ वर्षको विरासत र एकाधिकारलाई समाप्त गरेको जनताको छोराछोरी देशको सर्वोच्च पदमा पुग्ने र जनताबाट चुनिएका जनप्रतिनिधिमार्फत देशको शासन व्यवस्था संचालन हुने प्रणाली भनेर २०६४ जेठ १५ गते जनताको सार्व भौम संसदले घोषणा गरेर आज पर्यन्त चलेको राजनीतिक प्रणाली हो l 

गणतन्त्र सामान्य प्रयास र थोरै मेहनतले प्राप्त व्यवस्था होइन l हजारौको बलिदान त्याग सङ्घर्ष र हजारौ वर्षको मेहनतबाट प्राप्त मान्छेको जीवनसँग साटेर ल्याएको व्यवस्था हो l गणतन्त्र ल्याउन हजारौ मान्छे सङ्घर्षको वलिबेदिमा होमिएका छन् l हजार वर्षको प्रयत्न छ l आँशु पसिना रगत निष्ठा र त्यागको थुप्रै पहाड, सागर र खोला बगेको छ l 

इतिहासको गति परिवर्तन गरी नयाँ इतिहासको निर्माण भएको छ l हजारौ राजनीतिक नेताकार्यकर्ता छातीमा आज पनि गणतन्त्रको लागि लडाई गर्दा बिझेको सुल छ l हजारौ घाइते योद्दाहरू जिवितै छन् l हजारौ बेपत्ता छन् l हजारौ अङ्गभङ्ग भएर बसेका छन् l त्यसैले गणतन्त्र ख्याल ख्यालको विषय नभएर जीवन बलिदानीको लगानीमा प्राप्त राजनीतिक प्रणाली हो l विशाल दुई छिमेकी देश भारत र चीनमा लगभग एकै समय एक वर्षको अन्तरमा (भारतमा सन् १९५० र चीनमा सन् १९४९ मा ) गणतन्त्रको आगमन भए पनि नेपालमा २०६४ मा मात्रै प्राप्त भएको हो l गणतन्त्रको लागि लाखौ पाइलाले सडकलाई लाखौ पटक कुल्चिएर गणतन्त्रको माग भएको थियो l ती पाइला ती जीवन बलिदानीको इतिहास अमूल्य छ l 

१६ वर्षको गणतन्त्र अभ्यासको क्रममा गणतन्त्रलाई नेताको कठपुतली बनाउने प्रयासले भने गणतन्त्रको मूल्यको अवमूल्यन भएको देखिन्छ l गणतन्त्र सँगै अभ्यास गरिएको संघीयता र समावेशी समानुपातिक प्रणालीको मर्म र उदेश्यप्रति घात पनि भएको छ l कुनै पनि समुदाय र तिनको प्रतिनिधित्व अनुहारमा मात्रै होइन व्यवहार र मुद्दा र विषयमा हुने पर्ने गणतन्त्रमा अनुहार देखाएर विषय र मुद्दालाई ओझेलमा राखिएको कारण गणतन्त्र अस्वाभाविक रूपमा बदनाम गरिएको छ l 

अनुपस्थितिमा पनि उपस्थिति बोध गराउने व्यवस्था गणतन्त्रको मर्म र उदेश्य हो l तर उपस्थितिमा मुद्दाको अनुपस्थिति गराएर गणतन्त्रको स्वाभाविक सौन्दर्यमाथि नेताहरूले घात गरेका छन् l राजनीतिक बेइमानीको कारण गणतन्त्रमा ३२ नेताका जोडी देशको संसद मन्त्री र राष्ट्रपतिसम्म बनेका छन् l आफन्त व्यवस्थापन, बुढा नेताको व्यवस्थापनमा राज्यका निकायले भार बोक्नु परेको छ भने किनारमा धकेलिएका वर्ग र समुदायको भाग मिचिएको छ खोसिएको छ l दलको सिण्डिकेट र नेताको ब्रम्हा बिष्णु र महेश्वर हामी नै हौ भन्ने स्वभाव र परिणामले व्यवस्थाप्रति प्रश्नहरू उब्जिएका छन् l पूर्व राजा पनि सलबलाएर राजनीति गर्दै सडकमा निस्किएका छन् l यतिनै बेला संसदमा प्रतिपक्षी नेता विरुद्द बोलिएको बोलीलाई निषेध गर्ने सहमति बनेको छ जसले प्रजातन्त्र बलियो होइन निर्वल पार्न मदत गर्छ l आफू पार्टी र व्यवस्थाको भविष्य खतरामा पार्ने काम गरेर नेताहरूले गणतन्त्रको क्रमशः चीर हरण गरिरहेका छन् l गणतन्त्रमा अप्रश्नीय कोही हुँदैन l प्रश्नहरू उठ्छन र तिनको यथोचित जबाफ गणतन्त्रको मूल्य हो l निषेध र बन्देज गणतन्त्रमा सोच्न सकिन्न l प्रश्न सोध्नेमा पनि आवश्यक उत्तरदायित्व गणतन्त्रमा निहित हुन्छ l आराजक आरोप र फत्तुर अशोभनीय हर्कत हो l प्रश्न गर्ने र प्रश्न गरिएका दुवैमा उत्तरदायी बन्ने व्यवस्था नै सुन्दर वाक मर्यादाको विषय हो l 

जुनसुकै व्यवस्थामा पनि कमजोरी हुन्छन् l कमजोरी रहित कुनै पनि व्यवस्था रहन्न् l नेताको कमजोरी स्वार्थ र सिद्दान्तको कारण गणतन्त्रको सौन्दर्यमा धब्बा लाग्नु निश्चय नै व्यक्तिको असफलता हो l पार्टीको असफलता हो l व्यवस्थाको असफलता होइन l गणतन्त्रको विकल्प सुन्दर गणतन्त्र हो l उन्नत र सुसंस्कृत गणतन्त्र हो l पार्टीहरूको विकल्प अन्य पार्टी बन्छन् l बन्दैछन् , नेताहरूको विकल्प दोस्रो र तेस्रो पुस्ताका नेता हुन्छन् तर गणतन्त्रको विकल्प अहिलेलाई सोच्ने बेला भएको छैन l कुनै पनि तन्त्र र प्रणालीको प्रयोगभूमि मात्रै बनिरहने कि गणतन्त्रलाई मजबुत पारदर्शी समतामुलक बनाएर लैजाने ? आजको पुस्तालाई आएको चुनौती यही हो l 

गणतान्त्रिक व्यवस्थाको कुशल व्यवस्थापनमा बेस्सरी खट्दा पनि प्रतिफल निस्कन सकेन भने प्रतिस्थापन ? प्रतिस्थापन पनि कुन व्यवस्था र कुन प्रणाली गर्ने ? अरू व्यवस्था अवगुण रहित नहुने कुनै विश्वसनीय आधार पनि त छैन ? दलको विकल्प हुन सक्छ/सक्ला तर गणतन्त्रको विकल्प सोच्न थालियो भने हतारो हुनेछ l 

 गणतन्त्र कुनै व्यक्ति विशेष र पार्टी विशेषको निजी पेवा, दान दातव्य होइन आम नेपालीको जीवन रगत पसिना र समर्पणको साझा प्रतिफल हो l गणतन्त्रप्रति गर्व गरौ l यसका खराबी केलाउ l नेता खराब भए फेरौ l पार्टी खराब भए छनौटका थुप्रै विकल्प छन् l नेता फेर्न पार्टी छोडन सबै स्वतन्त्र छौ l नेता र पार्टीहरूको असफलता व्यवस्थाको असफलता किमार्थ होइन l 

गणतन्त्र आम जीवन पद्दति बनिसकेको छ l गणतन्त्र प्राप्तिको आन्दोलनका सबै ज्ञात अज्ञात योद्दाप्रति उच्च सम्मान गर्दै १७ औ गणतन्त्र दिवसको भव्य शुभकामना l