डा. भीमराव अम्बेडकर केवल एक राजनीतिक नेता मात्र होइनन् l उनी २०औँ शताब्दीका विश्व–स्तरीय सामाजिक न्यायका सिद्धान्तकार, प्रखर अर्थशास्त्री, विधिशास्त्री, मानवअधिकारका संरक्षक र दलित मुक्ति आन्दोलनका मुख्य स्तम्भका रूपमा सुविख्यात छन् l

बाबासाहेब अम्बेडकर भनेर चिनिने भीमराव रामजी अम्बेडकर  एक भारतीय बहुज्ञ, विधिवेत्ता, अर्थशास्त्री, राजनीतिज्ञ र समाजसुधारक थिए जसले नवबौद्ध आन्दोलनलाई प्रेरणा दिनका साथै दलित जातिका मानिसलाई गरिने भेदभावको विरोधमा अभियान चलाएका थिए । उनी स्वतन्त्र भारतका प्रथम कानुन एवम् न्याय मन्त्री, भारतीय संविधानका जनक एवम् भारत गणराज्यका निर्माता थिए ।

अम्बेडकर विपुल प्रतिभाका छात्र थिए । उनले कोलम्बिया विश्वविद्यालय र लन्डन स्कुल अफ इकोनोमिक्स, दुबैबाट नै अर्थशास्त्रमा विद्यावारिधिको उपलब्धि प्राप्त गर्नुका साथै कानुन, अर्थशास्त्र र राजनीति विज्ञानमा शोध कार्य पनि गरेका थिए । पेसागत जीवनको प्रारम्भिक भागमा अर्थशास्त्रका प्राध्यापक र वकालतमा लागेका बाबासाहेब आम्बेडकर पछि राजनीतिमा सक्रिय भए । उनले भारतको स्वतन्त्रताको प्रचारप्रसार तथा चर्चामा सहभागी हुँदै पत्रिकामा लेख प्रकाशन, राजनीतिक अधिकारहरूको वकालत र दलित समुदायको सामाजिक स्वतन्त्रका लागि आवाज उठाई स्वतन्त्र भारतको पुनर्निर्माण तथा विकासमा महत्त्वपूर्ण योगदान पुर्याएका थिए ।

सन् १९५६ मा उनी र उनका अनुयायीहरूले बौद्ध धर्मलाई अँगाले जसको केही महिनापछि नै उनको निधन भयो । सन् १९९० मा उनलाई मरणोपरान्त भारतको सर्वोच्च नागरिक सम्मान, भारत रत्नद्वारा सम्मानित गरियो। प्रत्येक वर्ष उनको जन्मदिनलाई भारत लगायत अन्य देशहरूमा आम्बेडकर जयन्तीको रूपमा मनाइन्छ ।सन् २०१२ मा भारतमा लिइएको सर्वेक्षण अनुसार आम्बेडकरलाई महानतम भारतीय घोषणा गरिएको थियो । वर्तमानमा प्रचलित संस्कृतिमा पनि विभिन्न प्रतिमा र चित्रले आम्बेडकर अमर बनेका छन् । 

१४ अप्रिल १८९१ मा ब्रिटिस भारतको मध्य भारत प्रान्त (वर्तमान मध्य प्रदेश) मा अवस्थित महू नगरको सैन्य छाउनीमा आम्बेडकरको जन्म भएको थियो । उनी रामजी सकपाल र भीमबाई सकपालका चौधौँ तथा अन्तिम सन्तान थिए । उनी वर्तमान महाराष्ट्रको रत्नागिरी जिल्लाको आम्बडवेमा बसोबास गर्ने कबीर पन्थको अनुसरण गर्ने मराठी मूलको परिवारको सदस्य थिए l  तत्काल अछुत मानिने हिन्दु महार भएको हुनाले उनले र उनको परिवारले सामाजिक र आर्थिक भेदभावको सहन गर्नुपर्थ्यो ।बाबासाहेब आम्बेडकरका पुर्खा केही पुस्ता देखि इस्ट इन्डिया कम्पनीको सेनामा कार्यरत थिए र उनका पिता पनि भारतीय सशस्त्र सेनाको महू छाउनीमा सेवारत सुबेदार थिए । उनले मराठी र अङ्ग्रेजीमा औपचारिक शिक्षा प्राप्त गरेका थिए ।

आफ्नो जातिको कारणले बाबासाहेबले सानै देखि सामाजिक प्रतिरोध सहनुपरेको थियो । विद्यालयको शिक्षामा सक्षम भएपनि उनले छुवाछुतको कारण थप चुनौतीको सामना गर्नुपरेको थियो । सन् १८९८ मा बाबासाहेबका पिताले जिजाबाईसँग पुनर्विवाह गरे । ७ नोभेम्बर १९०० मा उनलाई सातारामा अवस्थित सरकारी उच्च माध्यमिक विद्यालयमा उनको बाल्यकालको नाम भिवा रामजी अम्बडवेकरको नाममा भर्ना गराइदिए । कोकण विभागमा गाउँको नामसँग सम्बन्धित उपनाम राखिने हुनाले उनको उपनाम पनि आम्बडवेको नाममा आम्बडवेकर राखिएको थियो । पछि बाबासाहेबलाई पढाउने र माया गर्ने ब्राह्मण शिक्षकले उनको उपनामलाई "अम्बडवेकर" बाट "अम्बेडकर" बनाइदिए । त्यसबेला देखि उनले आफैँलाई आम्बेडकर भनी परिचय गराउन थाले ।

उनको योगदानलाई दुई प्रमुख खण्डमा बुझ्न सकिन्छ:

दलित समुदायको सामाजिक–राजनीतिक मुक्तिमा भूमिका
भारतीय संविधान लेखन र निर्माणमा योगदान
 
१) दलित समुदायप्रति अम्बेडकरको योगदान 
(क) सामाजिक आन्दोलनको संगठनात्मक नेतृत्व
अम्बेडकरको आन्दोलनले भारतमा दलित चेतनालाई पहिलोपटक संगठित राजनीतिक रूप दियो ।

मुख्य आन्दोलनहरू
१९२७ – महाड़ सत्याग्रह (महाद ट्याङ्क आन्दोलन):

दलितहरूले सार्वजनिक पानी प्रयोग गर्न पाउनुपर्छ भन्ने इतिहासकै पहिलो आधुनिक अधिकार–आन्दोलन ।
यो आन्दोलन दलित मुक्ति आन्दोलनको "पहिलो क्रान्ति" मानिन्छ ।
कालाराम मन्दिर प्रवेश आन्दोलन (१९३०):

‘समान नागरिकता’ भन्ने अवधारणा व्यवहारमा उतार्ने साहसिक सामाजिक विद्रोह ।
अस्पृश्यता निवारण आन्दोलन:

उनले अस्पृश्यतालाई केवल सामाजिक बर्बरता होइन, मानवअधिकारको सर्वाधिक क्रूर उल्लंघन भनेर व्याख्या गरे ।
(ख) दलितहरूको राजनीतिक हकका लागि संघर्ष
अम्बेडकर मान्थे—“राजनीतिक शक्ति नै सामाजिक मुक्ति प्राप्त गर्ने पहिलो ढोका हो ।”

त्यसैले उनले दलितलाई:

पृथक निर्वाचन (separate electorate)
राजनीतिक प्रतिनिधित्व
सरकारी नितिगत पहुँच
रोजगारीमा समान अवसर
जस्ता आधारभूत मागहरू अगाडि सारे।
पूना प्याक्ट (१९३२)
दलितहरूलाई पृथक निर्वाचन दिने ब्रिटिश सरकारको निर्णय (Communal Award) पछि, महात्मा गान्धीले विरोध गरे ।
अम्बेडकरले दलित समुदायको लागि अधिक सीट सुरक्षित–गर्ने सम्झौतामा हस्ताक्षर गरे ।
यो सम्झौता भारतको आरक्षण (reservation/affirmative action) प्रणालीको मूल आधार बन्यो ।
(ग) शिक्षा र आत्मसम्मानको अभियान
अम्बेडकरले दलित समुदायलाई शिक्षा, आत्मसम्मान र संगठनमा केन्द्रित गर्न आग्रह गरे।

उनका प्रसिद्ध तीन सूत्र:

शिक्षित बनो
संगठित होउ
संघर्ष गर
भारतका करोडौँ दलितहरूका जीवन परिवर्तित गर्ने यो नारा आज पनि दलित आन्दोलनको मूल मन्त्र हो ।

(घ) आर्थिक समानताको दृष्टि
उनी आर्थिक नीति–विशेषज्ञ थिए ।
दलित मुक्ति केवल सामाजिक समानताबाट हुने होइन, आर्थिक संसाधनको बराबरी पहुँचबाट मात्र पूर्ण हुने उनको मान्यता थियो ।

त्यसका लागि उनले प्रस्ताव गरे:
राज्य–नियन्त्रित भूमि सुधार
कामदारका हकमा सामाजिक सुरक्षा
श्रम–अधिकार
न्यूनतम पारिश्रमिक
राज्य–कल्याणकारी ढाँचा (Welfare State)
 
२) भारतीय संविधान लेखनमा अम्बेडकरको योगदान
डा. अम्बेडकरलाई भारतको संविधानसभाले Drafting Committee का अध्यक्ष (Chairman) को रूपमा चयन गर्यो ।
यो केवल सम्मान थिएन l उनको विधिशास्त्रीय ज्ञान, प्रजातन्त्रप्रति प्रतिबद्धता र सामाजिक न्यायबोधको उच्च मूल्यांकन थियो ।

(क) संविधानको मूल भावनामा अम्बेडकरको नेतृत्व
भारतको संविधान तीन आधारमा टिकेको छ:

Liberty (स्वतन्त्रता)
Equality (समानता)
Fraternity (समता/भातृत्व)
यी तीनै आधुनिक मूल्य अम्बेडकरकै दार्शनिक टेकेर स्थापित गरिएका हुन् l  

(ख) मौलिक हक (Fundamental Rights) को निर्माण
अम्बेडकरले भारतीय नागरिकका लागि सुनिश्चित गरे:

समानता अधिकार
छुवाछुत निषेध (Article 17)
स्वतन्त्रता अधिकार
शिक्षा र रोटी–अधिकारीकरण
धार्मिक स्वतन्त्रता
न्यायिक समानता
विशेषतः Article 15 र 17 (जातीय भेदभाव र अस्पृश्यता उन्मूलन) अम्बेडकरकै अवधारणामा आधारित थिए ।

Article 17 विश्व इतिहासको पहिलो संवैधानिक प्रावधान हो जसले अस्पृश्यतालाई अपराध घोषणा गर्यो ।

(ग) आरक्षण व्यवस्था (Reservation/Positive Discrimination) को संरचना
आज भारतमा दलित, जनजाति, वञ्चित वर्गका लागि:

सरकारी रोजगारी
शिक्षा
राजनीतिक प्रतिनिधित्व
मा रहेको आरक्षण (affirmative action) प्रणाली अम्बेडकरकै सोचबाट जन्मिएको हो।
यो केवल अवसर बाँडफाँड होइन—यो सामाजिक न्यायको संवैधानिक स्वरूप हो।

(घ) संघीय संरचना, संसद, न्यायपालिका
अम्बेडकरको प्रभाव:

स्वतन्त्र सर्वोच्च अदालत
समान नागरिकता
संसदीय लोकतन्त्र
शक्तिको विभाजन (separation of powers)
केन्द्रीय र प्रान्तीय अधिकार–क्षेत्र
जस्ता आधारभूत ढाँचा निर्माणमा देखिन्छ।
उनी फ्रान्सेली क्रान्ति, अमेरिकन कानूनी संरचना र ब्रिटिश संसदीय अभ्यासलाई भारतको वास्तविकतासँग जोडेर विशिष्ट नयाँ ढाँचा दिन सफल भए।

(ङ) महिला हकका पक्षमा साहसिक कदम
अम्बेडकरले हिन्दू कोड बिल मार्फत:

उत्तराधिकार अधिकार
विवाह र सम्बन्ध
सम्पत्ति विभाजन
महिला स्वामित्व
जस्ता अधिकार कानूनी रूपमा स्थापित गर्न खोजे ।
यद्यपि राजनीतिक प्रतिरोधका कारण उनले मन्त्रीबाट राजीनामा गर्नुपर्यो—तर महिलाको हकका लागि उनको संघर्ष ऐतिहासिक छ ।
 अम्बेडकरको विचार र क्रान्तिले तय गर्यो:

दलितहरू ‘विषय’ होइनन्, नागरिक हुन् ।
छुवाछुत सामाजिक बर्बरता मात्र होइन, सांस्थागत अपराध हो ।
प्रजातन्त्र केवल मतपत्र होइन l सामाजिक–आर्थिक समानताको अभ्यास हो ।
राज्य तब मात्र न्यायपूर्ण हुन्छ जब सबै भन्दा तलका नागरिक न्याय पाउँछन् ।
अम्बेडकरले बनाएको संविधान केवल भारतकै होइन l विश्वकै सबैभन्दा गहिरो सामाजिक न्यायको संविधान मानिएको छ l 

अम्बेडकरका बारेका केही महत्वपूर्ण जानकारीहरू 

राज्य सभाको सदस्य, बम्बई राज्य
कार्यकाल
३ अप्रिल १९५२ – ६ डिसेम्बर १९५६
राष्ट्रपति
राजेन्द्र प्रसाद
प्रधानमन्त्री
जवाहरलाल नेहरू
भारतका प्रथम कानुन एवम् न्याय मन्त्री
कार्यकाल
१५ अगस्ट १९४७ – सेप्टेम्बर १९५१
राष्ट्रपति
राजेन्द्र प्रसाद
प्रधानमन्त्री
जवाहरलाल नेहरू
पूर्वाधिकारी
पदको स्थापना
उतराधिकारी
चारु चन्द्र बिस्वार
भारतीय संविधान सभाको मसौदा समितिका अध्यक्ष
कार्यकाल
२९ अगस्ट १९४७ – २४ जनवरी १९५०
श्रम मन्त्री, वायसरायको कार्य परिषद््
कार्यकाल
जुलाई १९४२ – सन् १९४६
पूर्वाधिकारी
फिरोज खान नून
बम्बई विधान सभाका विरोधी राजनेता
कार्यकाल
सन् १९३७ – सन् १९४२
बम्बई विधान सभाका सदस्य
कार्यकाल
सन् १९३७ – सन् १९४२
निर्वाचन क्षेत्र
बम्बई सहर
बम्बई विधान परिषद्का सदस्य
कार्यकाल
सन् १९२६ – सन् १९३६
व्यक्तिगत विवरण
जन्म
भिवा, भीम, भीमराव

१४ अप्रिल १८९१
महू, मध्य प्रान्त र बरार, ब्रिटिस भारत
(वर्तमान डा. आम्बेडकर नगर, मध्य प्रदेश, भारत)
मृत्यु
६ डिसेम्बर १९५६ (उमेर ६५)
डा.आम्बेडकर राष्ट्रिय स्मारक, नयाँ दिल्ली, भारत
चिहान
चैत्य भूमि, मुम्बई, महाराष्ट्र
राष्ट्रियता
भारतीय
राजनीतिक दल
शेड्युल्ड कास्ट फेडेरेसन
स्वतन्त्र मजदूर पार्टी
भारतीय रिपब्लिकन पार्टी
अन्य राजनीतिक
संलग्नता
बहिष्कृत हितकारिणी सभा
स्वतन्त्र मजदूर पार्टी
समता सैनिक दल
डिप्रेस्ड क्लासेस एजुकेसन सोसाइटी
द बाँबे शेड्युल्ड कास्ट्स इम्प्रुभमेन्ट ट्रस्ट
पीपल्स एजुकेसन सोसाइटी
भारतीय बौद्ध महासभा
जीवनसाथीहरू
रमाबाई आम्बेडकर
​(वि १९०६; मृत्यु १९३५)
सविता आम्बेडकर
(वि १९४८; मृत्यु २००३)
नाता
आम्बेडकर परिवार
सन्तान
यशवन्त आम्बेडकर
निवासहरू
राजगृह, मुम्बई
२६ अलिपुर रोड, डा. आम्बेडकर राष्ट्रिय स्मारक, दिल्ली
मातृ शिक्षाप्रतिष्ठान
मुम्बई विश्वविद्यालय (कला स्नातक)
कोलम्बिया विश्वविद्यालय (कला स्नातकोत्तर, विद्यावारिधि, विधि स्नातक)
लन्डन स्कुल अफ इकोनोमिक्स (विज्ञान स्नातकोत्तर, विज्ञानमा विद्यावारिधि)
ग्रेज इन (अधिवक्ता)
जीवनवृति
अर्थशास्त्री
इतिहासकार
दार्शनिक
धर्मशास्त्री
पत्रकार
प्राध्यापक
मानव शास्त्री
लेखक
राजनीतिज्ञ
वकिल
विधिवेत्ता
शिक्षाविद्
समाजशास्त्री
सम्पादक
पुरस्कार
बोधिसत्त्व (सन् १९५६)
  भारत रत्‍न (सन् १९९०)
कोलम्बियन्स अहेड अफ देयर टाइम (सन् २००४)
महानतम भारतीय (सन् २०१२) 

स्मरणीय : प्रस्तुत सामग्री विभिन्न पत्रपत्रिका अनलाइन र विकिपीडियाको सहायताबाट तयार गरिएको हो l तस्बिर विकिपिडियाबाट साभार गरिएको छ l - सम्पादक