सिद्धार्थ बुद्ध बौद्ध धर्मका प्रणेता हुन् । अधिकांश बौद्ध परम्पराले बुद्धलाई हाम्रो कल्पका एक सम्यक सम्बुद्धको रूपमा मान्दछन् । बुद्ध भन्नाले बोधिप्राप्त वा अन्तिम सत्यको साक्षात्कार गरेको महामानवको स्वरुपमा बुझिन्छ । गौतम बुद्धको वास्तविक नाम सिद्धार्थ गौतम थियो । उहाँ सद मार्गको मार्गदर्शक हुनुहुन्थ्यो l पछिल्लो समयमा भएका अनुसन्धान अनुसार बुद्धको  मृत्यु ४८६ देखि ४८३ ईशापूर्वको बिचमा भएको  मानिएको छ l तथापि सिद्धार्थ बुद्धको जन्म बैशाख शुक्ल पूर्णिमाको दिन वर्तमान नेपालको रूपन्देही जिल्लाको लुम्बिनीमा भएको थियो भन्ने कुरामा दुईमत छैन l बुद्धले आफ्नो जीवनकालको पहिलो २९ वर्ष पिताद्वारा प्रदत्त राजसी सुखमा बिताउनु भयो । उहाँ संसारमा व्याप्त दु:खको कारण र त्यसको निवारण के होला भनेर चिन्तन गरिरहनु हुन्थ्यो l गौतम बुद्धको इतिहास अनुसार उहाँ त्रिकल्पसम्म हजारौँ पूर्व जन्महरूमा बोधिसत्व भएकोले मानिसको दुःखको कारण र दुःखको निवारण के हुन सक्छन् भन्ने कुरामा निकै संवेदनशील हुनुहुन्थ्यो l दुःखको निवारणका  केही न केही मार्ग त अवश्य  हुन सक्छ भन्ने मनमा आभाष भइसकेको थियोे । कठिन ध्यान र खोजको माध्ययमबाट दु:ख निवारणको सत्यमार्ग पत्ता लगाउने उद्देश्यले २९ वर्षको उमेरमा गृहत्याग गरी राजकुमार सिद्धार्थ भारतको विभिन्न ठाउँमा छ वर्षसम्म महान तपस्या गर्नुभयो । अन्तत: कष्टदायक मार्गले सत्यको प्राप्ति हुन सक्दैन भन्ने महशुस गरी मध्यमार्गको अवलम्बन गर्ने अठोट साथ भारतको बोधगया भन्ने ठाउँमा एक पिपलको वृक्षमुनि अधिष्ठानपूर्वक ध्यान गर्दा गर्दै उहाँलाई सम्यकसम्वोधि प्राप्त भयो l  त्यसपछि उहाँ सम्यक सम्बुद्ध हुनुभयो ।  ४५ वर्षसम्म उहाँले  भारत र नेपालका विभिन्न ठाउँ पुगेर  दु:ख निवारणसम्वन्धी आफूलाई प्राप्त महाज्ञानको धर्मचक्र प्रवर्तन गर्नुभयो ।

जन्म र नामकरण
बुद्धको जन्म भएको शीला, लुम्बिनी [४] 
सिद्धार्थ गौतमका बाबु शुद्धोदन तत्कालीन तिलौराकोट राज्यमा शाक्यवंशका राजा थिए । यिनकी आमाको नाम मायादेवी थियो । भनिन्छ रानी मायादेवी आफ्नो माइत देवदह जाने क्रममा बाटोमा पर्ने लुम्बिनी भन्ने ठाउँमा पुग्दा प्रसव व्यथाले भेटेपछि आरामका लागि बसिन् । त्यहीँ उनलाई पुष्करिणी सरोवरको किनारमा एउटा रुखको फेदमा सुस्ताउँदै गर्दा बालक सिद्धार्थको जन्म भएको थियो । शाक्य कुलको रिति अनुसार पाँचौँ दिनमा त्रिवेदले पारंगत १०८ ब्राह्मणहरूलाइ निमन्त्रणा गरी भोजना गराइ ती उपस्थित मध्ये सर्वश्रेष्ठ ब्राम्हणहरूबाट नामाकरण गराएका थिए । सबै मनोकामनाले पूर्ण गर्ने भन्ने अर्थमा ती ब्राम्हणहरूले यी बालकको नाम 'सर्वार्थसिद्ध' राखे । यही  शब्दको छोटकरीमा 'सिद्धार्थ' नामले उनलाइ पुकारियो ।

बाल्यकाल र विवाह
राजर्षी सुखसयलमा हुर्किएको हुनाले उहाँको बाल्यकाल सुखद नै रह्यो भन्न सकिन्छ । जन्मँदा बित्तिकै आमा गुमाउनु परेपनि आफ्नी सौतेनी आमाको भरणपोषणमा हुर्किएका गौतम बुद्ध १६ उमेर पुगेपछि  यशोधरा नामकी राजकुमारी विवाह गर्सँन पुग्नु भयो । यशोधराबाट राहुल नामको एक पुत्रको पनि जन्म भएको थियो ।

वैराग्यता र गृहत्याग
बाल्यकालदेखि नै गम्भीर स्वभावका सिद्धार्थ गौतमलाई हरेक कुराले चिन्तनशील बनाउँथ्यो । दैनिकी कै क्रममा उहाँले  बुढो, रोगी मानिसलाई देख्नु भयो । मानिस मरेको पनि देख्नु भयो l  यसबाट उहाँमा वैराग्य पैदा भयो । मानिस के कारणले रोगी हुन्छ ? के कारणले बुढो हुन्छ ? र के कारणले मर्छ ? भन्ने प्रश्नले बुद्धलाई  बैरागी बनायो । यस्तै प्रश्नको समाधान खोज्न बाबुको उत्तराधिकारमा आउने आफ्नो राज्यको समेत पर्वाह नगरी २९ वर्षको उमेरमा उहाँले  एकदिन राति सुटुक्क दरवार छोडेर निस्कनु भयो l 

तपस्या र बुद्धत्त्व
संसारको निस्सारता महसुस गरेर आजित भएका गौतम बुद्धले यस निस्सारताबाट मुक्ती पाउन चाहनु भयो । उहाँमा संसारप्रति कुनै मोह बाँकी रहेन । उहाँलाई सबै कुरा क्षणभङुर लाग्यो । उनमा संसारप्रति वैराग्य उत्पन्न भयो । वैराग्यका कारण विभिन्न ठाउँमा भौंतारिँदै सिद्धार्थ गौतम भारतको बोधगया पुगेर त्यहाँ तपस्या गर्न थाल्नु भयो l तपस्या गर्दै गर्दा उहाँले  बुद्धत्त्व प्राप्त गर्नुभयो l उहाँले  दुखको जड सम्म पुगेर यो बुझ्कीनु भयो कि संसारमा आफ्नो भन्नु केही छैन । संसारमा दुखको जड भनेको मान्छे आफै हो ।

बौद्ध धर्म उत्थानको कारण
भारतका सम्राट अशोकले बुद्ध धर्मको प्रचारमा सर्वाधिक महत्त्वपूर्ण योगदान गरेको विवरण पाइन्छ । आफूले बौद्ध धर्म धर्म ग्रहण गरेपछि उनले आफ्ना सबै छोरा छोरीलाई बुद्धका उपदेश प्रचार गर्न चारैतिर पठाए । बौद्ध धर्मलाई राजकीय धर्म बनाएर बौद्ध विहार बनाउने, भिक्षुसङ्घलाई राजकीय सम्मान प्रदान गर्ने कार्य गरे । यसबाट बुद्ध धर्मको उत्थान हुन गयो । परवर्ती कालमा हिन्दु पण्डितहरूलाई शास्त्रार्थ गरेर हराउने परम्परा बस्यो । फलस्वरुप बौद्ध धर्ममा तार्किकताका सिद्धान्त विकसित भए । वैभाषिक, शून्यवाद इत्यादि दर्शनको विकास गर्न पछिल्ला बौद्ध अनुयायीहरूको योगदान रहेको छ ।

गौतम बुद्ध किन ‘तथागत’ हुन् ?

आचार्य बुद्धघोषले दिएका आठ कारणमा पहिलो उनी त्यसै प्रकार (तथा) आए जसरी अतीत बुद्धहरू आएका (आगत) थिए । यो भन्नुको तात्पर्य गौतम बुद्धले पनि अतीतका ज्ञातअज्ञात सबै बुद्धले जस्तै दान, शील, प्रज्ञा, मैत्रीलगायत सबै पारमी पूरा गरेर ज्ञान प्राप्त गरेका थिए । दोस्रो कारण हो, उनी उसै प्रकार (तथा) गए जसरी (गत) अन्य अतीत बुद्धहरू गएका थिए । यस्तो भन्नुको तात्पर्य अन्य अतीत बुद्धहरूले जस्तै यहाँ धर्मदेशना गर्दै, धेरैलाई दुःखबाट मुक्त हुने उपाय सिकाउँदै गएका हुन् ।

उनलाई जीवन र जगत्का बारेमा जस्तो हो, त्यस्तै ज्ञान प्राप्त भएको थियो । यही भएर ‘तथा’ (सत्य)को लक्षणबाट युक्त हुनाका कारण उनी तथागत हुन्। यसरी नै ‘तथा धर्म’ अर्थात् चार आर्यसत्यलाई बोध गरेका कारण तथागत हुन् ।

उनले सबै कुरा जाने । मनुष्य लोकका सम्बन्धमा मात्रै नभएर देवलोक तथा ब्रह्मलोक लगायत सबै लोकका सबै कुरासँग साक्षात्कार गरिसकेका कारण बाँकी केही पनि छैन। यही भएर ‘तथा’सँग पूर्ण साक्षात्कार गरिसकेका हुनाले तथागत हुन् ।

सम्बोधिप्राप्त गरेदेखि महापरिनिर्वाण नभएसम्म ‘तथा’ (सत्य)कै उपदेश दिएका कारण उनी तथागत हुन्। यसरी नै अर्को कारण गौतम बुद्ध ‘यथावादी तथाकारी’ तथा ‘तथाकारी यथावादी’ हुन् । यस्तो भन्नुको तात्पर्य जस्तो उपदेश, उस्तै आचरणले युक्त भएका कारण उनी तथागत हुन् ।

गौतम बुद्ध अग्रण्य हुन् । जन्मौं–जन्मान्तरणको अथक प्रयासपछि क्रमशः काम, क्रोध, लोभ, मोह सबैलाई जित्दै उनले सम्यकसम्बोधि प्राप्त गरेका हुन् । यही उनको अन्तिम जन्म हो । अब उप्रान्त कहिल्यै पनि पुनर्जन्म हुँदैन । पुनर्जन्म लिन नपर्ने गरी भवचक्रलाई नै ध्वस्त गरिसक्नु भनेको सबै कुरामाथि विजय प्राप्त गरिसक्नु हो । सबैसँग विजय भइसक्नु भनेको नै ‘तथागत’ हुनु हो ।

 वैदिककालमा विषेश गरी दुई प्रकारको धार्मिक वादको मान्यता रहेको देखिन्छ - ब्राह्मणवाद र स्रमणवाद । ब्राह्मणहरू वेदमा विश्वास गर्थे भने स्रमणहरू अवैदिक थिए । स्रमणहरू आस्तिक र नास्तिक दुवै थिए। स्रमणहरू ब्रह्मचर्य पालन गर्थे तर ब्राह्मणहरू गृहस्थ थिए र वैदिक विधिनुसार मन्त्र, जप, दान, होम आदि अनुष्ठान गर्थे । होम आदिमा पशुबलिको प्रथा फस्टाएको थियो । विधि पूर्वक भएकोले यसलाई हिंसा मानिदैन थियो । पुरोहितहरू समाजमा उच्च वर्गमा गनिन्थे र वर्णाश्रम व्यवस्था फस्टाएर गयो । ब्राह्मणहरू विस्तारै सम्पत्ति र विलासी जीवनको मोहमा फस्दै गए । धर्मको डर, त्रास देखाएर मानिसबाट अनुचित दान माग्थे । मानिस सरल र दार्शनिक जगतमा व्याप्त विभिन्न वाद र मतको अराजकताबाट छुटकारा चाहन्थे । जनचाहनाको यही तथ्यबाट गौतम बुद्धले मध्यमार्गी धार्मिक र दार्शनिक धार प्रतिपादन गरेका थिए । समाजमा हिंसा विरोधी मत बलियो देखिन थाल्यो, होमादिको सार्थकतामाथि प्रश्न उठाउन थालियो, होमादिबाट मुक्ति नहुने रहेछ भन्ने चेतना जागृत हुन थाल्यो । यसरी विस्तारै मानिसहरू कर्मकाण्डभन्दा विभिन्न दार्शनिक प्रश्नमा विचार विमर्श गर्न थाले र यस्तै परिवेशमा नेपालकोलुम्बिनीमा गौतम बुद्धको जन्म भएको थियो ।

बुद्धले आफ्ना शिक्षालाई धम्म-विनय भन्ने नाम दिए । विनय भन्नाले भिक्षुहरूका लागि बनाईएको नियमहरूको सङ्ग्रह बुझिन्छ भन्ने धम्म भन्नाले दु:खमुक्तिका लागि भिक्षु र गृहस्थ सबैका लागि बुद्धले दिएका शिक्षा भन्ने बुझिन्छ । बुद्धका लगभग सारा शिक्षा र उपदेशलाई त्रिपिटकको रूपमा सङ्ग्रहित गरिएको छ, जसमा बुद्धका ८२,००० र उनका प्रमुख शिष्यहरूका २००० गरी ८४,००० सुत्र सङ्ग्रहित छ्न् ।

बुद्धले दु:ख मुक्तिसँग सरोकार नराख्ने दार्शनिक प्रश्नहरूलाई महत्त्व दिदैंनथे । उनी भन्दथे, "भिक्षुहरू म दुई कुरा मात्र सिकाउंछु: दु:ख र दु:खमुक्तिको उपाय ।" बुद्धको प्रयोगात्मक शिक्षालाई ३ किसिमले वर्गिकरण गर्ने चलन छ: शील, समधि र पज्ञा । शीलको जगमा रहेर ध्यानद्वारा समधि पुष्ट गर्दै पज्ञा उत्पन्न् गराउन सकेमा नै दु:खमुक्तिको अवस्था निर्वाणको साक्षात्कार गर्न सकिन्छ भन्ने उनको मूल शिक्षा हो । शील, समाधि र प्रज्ञाको मार्गमा पुष्ट हुने क्रममा चार आर्यसत्यलाई पूर्णरूपले बुझ्दै जान सकिन्छ । चार आर्यसत्यहरू यस प्रकार छन्:

दु:ख सत्य: दु:ख छ भन्ने कुरा र यसको अवस्थाको बोध,
दु:खको कारण सत्य: दु:खको कारण आसक्ति र अन्तत: अविद्या हो भन्ने बोध,
दु:खको निवारण सत्य: दु:खको अन्त्य छ भन्ने कुरा र यसको साक्षात्कार,
दु:खको निवारणको मार्ग सत्य: दु:खको निवारण गर्ने आर्य अष्टांगिक मार्गको बोध र यसको पालना ।

आर्य अष्टांगिक मार्गलाई शील, समाधि र प्रज्ञाको रूपमा पनि वर्गिकरण गर्ने गरिन्छ।
धार्मिक सिद्धान्त
बुद्धको केन्द्रीय दार्शनिक सिद्धान्त प्रतित्य-समुत्पाद हो । बुद्धले सम्पूर्ण  आधारभूत  गुणहरू अनित्य, दु:ख र अनात्मका बारेमा प्रकास पार्नु भयो। जसलाई बुद्धको आधारभुत सिद्धान्त रूपमा चिनिन्छ । 

महापरिनिर्वाण (मृत्यु)
संसारलाई अहिंसाको पाठ सिकाउने र युद्ध, आतङ्क, काटमारबाट मानिसको हित नदेख्ने महामानव गौतम बुद्धको मृत्यु भारतको कुशीनगरमा ईशापूर्व ४८३ को वैशाख शुक्ल पूर्णिमाको दिनमा अर्थात् जन्मदिनमा नै भएको थियो । उनले ८० वर्षको उमेरमा महापरिनिर्वाण प्राप्त गरेका थिए ।

बुद्धको ख्याति
नेपालको लुम्बिनीमा आजभन्दा करिब छब्बिस सय वर्ष पहिला जन्मिएका गौतम बुद्धको ख्याती वर्तमान विश्वभर फैलिएको छ ।आज भोलि धेरै देशका मानिसहरू एक आदर्श, तत्वज्ञानी पुरूषको रूपमा र बौद्ध धर्मावलम्बीहरू आफ्नो धर्मका पर्वतकका रूपमा गौतम बुद्धलाई निकै श्रद्धाका साथ सम्मान गर्दछन् । आज वैशाख शुक्ल पूर्णिमाको दिनमा अर्थात् गौतम बुद्धले जन्मेकै दिन ८० वर्षको उमेरमा  महापरिनिर्वाण प्राप्त गरेका दिन संसारभरका मानिसहरूले बुद्धलाई विशेष रूपमा स्मरण गर्छन् l 

स्मरणीय : बुद्ध विशेष सामग्री विकिपीडियाको मदत लिएर तयार पारिएको हो l सम्पादक